ರೇಬೀಸ್ ಎಂದರೇನು? ಇದನ್ನು ತಡೆಗಟ್ಟುವುದು ಹೇಗೆ?

ರೇಬೀಸ್ ಒಂದು ಮಾರಣಾಂತಿಕ ರೋಗವಾಗಿದ್ದು, ಇದರ ಕುರಿತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರಲ್ಲಿ ಜಾಗೃತಿಯ ಕೊರತೆಯಿಂದಾಗಿ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ ಸಾವಿರಾರು ಸಾವುಗಳು ಸಂಭವಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ಲೇಖನದಲ್ಲಿ ರೇಬೀಸ್‌ನ ಕಾರಣಗಳು, ಲಕ್ಷಣಗಳು, ತಡೆಗಟ್ಟುವಿಕೆ ಮತ್ತು ಚಿಕಿತ್ಸೆಯ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರವಾಗಿ ತಿಳಿಯೋಣ.

ರೇಬೀಸ್ ಎಂದರೇನು ಮತ್ತು ಇದು ಹೇಗೆ ಹರಡುತ್ತದೆ?

ರೇಬೀಸ್ ಎಂಬುದು ಲೈಸಾವೈರಸ್‌ನಿಂದ (Lyssavirus) ಉಂಟಾಗುವ ರೋಗವಾಗಿದ್ದು, ಇದು ಸೋಂಕಿತ ಪ್ರಾಣಿಗಳ ಲಾಲಾರಸದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ. ವಿಶ್ವ ಆರೋಗ್ಯ ಸಂಸ್ಥೆ (WHO) ಪ್ರಕಾರ, 99% ಮಾನವ ರೇಬೀಸ್ ಪ್ರಕರಣಗಳು ನಾಯಿ ಕಡಿತದಿಂದ ಉಂಟಾಗುತ್ತವೆ. ಇದು ಬಾವಲಿಗಳು, ನರಿಗಳು, ತೋಳಗಳು, ಕಾಡುನಾಯಿಗಳು, ರಕೂನ್‌ಗಳಂತಹ ಕಾಡು ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಂದ ಮತ್ತು ಬೆಕ್ಕು, ಆಕಳು, ಎಮ್ಮೆ, ಮೇಕೆ, ಕುದುರೆಯಂತಹ ಸಾಕು ಪ್ರಾಣಿಗಳಿಂದಲೂ ಹರಡಬಹುದು.

ರೇಬೀಸ್ ಮಾನವರಿಗೆ ಮೂರು ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಹರಡುತ್ತದೆ:

1. ಸೋಂಕಿತ ಪ್ರಾಣಿಯ ಕಡಿತ ಅಥವಾ ಗೀರುವಿಕೆಯ ಮೂಲಕ.
2. ಸೋಂಕಿತ ಲಾಲಾರಸವು ತೆರೆದ ಗಾಯಕ್ಕೆ ಅಥವಾ ಬಾಯಿ, ಮೂಗು, ಕಣ್ಣುಗಳಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕಕ್ಕೆ ಬಂದಾಗ.
3. ಅಪರೂಪದಲ್ಲಿ, ಸೋಂಕಿತ ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಸಂಪರ್ಕದಿಂದ.

ಇತರ ವೈರಸ್‌ಗಳಿಗಿಂತ ಭಿನ್ನವಾಗಿ, ರೇಬೀಸ್ ವೈರಸ್ ನೇರವಾಗಿ ನರಮಂಡಲವನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸಿ, ಕ್ರಮೇಣ ಮೆದುಳಿಗೆ ತಲುಪುತ್ತದೆ. ಈ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ನಿಧಾನವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ನರವಿಜ್ಞಾನಿ ಡಾ. ಸತೀಶ್ ಕುಮಾರ್ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ, ಕೈ ಅಥವಾ ಕಾಲಿನ ಕಡಿತದಿಂದ ಮೆದುಳಿಗೆ ತಲುಪಲು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ 14 ದಿನಗಳು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಕುತ್ತಿಗೆ ಅಥವಾ ಮುಖದಂತಹ ತಲೆಗೆ ಹತ್ತಿರದ ಗಾಯದಿಂದ 4–7 ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ತಲುಪಬಹುದು. ಗಾಯದ ಗಾತ್ರ, ವೈರಸ್‌ನ ಪ್ರಮಾಣ ಮತ್ತು ವ್ಯಕ್ತಿಯ ರೋಗನಿರೋಧಕ ಶಕ್ತಿಯ ಮೇಲೆ ಇದು ಅವಲಂಬಿತವಾಗಿರುತ್ತದೆ.

ರೇಬೀಸ್‌ನ ಲಕ್ಷಣಗಳೇನು?

ರೇಬೀಸ್ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಎರಡು ಹಂತಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ:

1. ಆರಂಭಿಕ ಲಕ್ಷಣಗಳು: ವೈರಸ್ ದೇಹಕ್ಕೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ಕೆಲವು ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಜ್ವರ, ಆಯಾಸ, ಗಾಯದ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಉರಿಯೂತ, ತುರಿಕೆ ಅಥವಾ ಜುಮ್ಮೆನಿಸುವಿಕೆ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ.
2. ತೀವ್ರ ಲಕ್ಷಣಗಳು: ರೋಗಿಯಲ್ಲಿ ನೀರಿನ ಭಯ (ಹೈಡ್ರೋಫೋಬಿಯಾ) ಉಂಟಾಗುತ್ತದೆ, ಕುಡಿಯಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದಾಗ ಗಂಟಲಿನ ಸ್ನಾಯುಗಳು ಸೆಳೆಯುತ್ತವೆ. ಇದರ ಜೊತೆಗೆ ಗಾಳಿ ಮತ್ತು ಬೆಳಕಿನ ಭಯ, ಆತಂಕ, ಗೊಂದಲ, ಅತಿಯಾದ ಲಾಲಾರಸ, ಪಾರ್ಶ್ವವಾಯು ಮತ್ತು ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಸಾವು ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ.

ರೇಬೀಸ್ ರೋಗಿಗಳು ನೀರು ಮತ್ತು ಗಾಳಿಗೆ ಏಕೆ ಭಯಪಡುತ್ತಾರೆ?

ಡಾ. ಸತೀಶ್ ವಿವರಿಸುವಂತೆ, ರೇಬೀಸ್ ವೈರಸ್ ನರಗಳ ಮೂಲಕ ಮೆದುಳು ಮತ್ತು ಬೆನ್ನುಹುರಿಗೆ ತಲುಪಿ, ಸೆರೆಬ್ರಲ್ ಕಾರ್ಟೆಕ್ಸ್ ಮತ್ತು ಬ್ರೇನ್ ಸ್ಟೆಮ್‌ನಂತಹ ವರ್ತನೆಯನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸುವ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಉರಿಯೂತವನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ. ಇದರಿಂದ ಅಸಾಮಾನ್ಯ ಮತ್ತು ಆಕ್ರಮಣಕಾರಿ ವರ್ತನೆ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ. ವೈರಸ್ ಬೆನ್ನುಹುರಿ ಮತ್ತು ಮೆದುಳಿನ ಕೆಳಭಾಗವನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸಿದಾಗ, ನುಂಗುವಿಕೆ ಮತ್ತು ಉಸಿರಾಟದ ನಿಯಂತ್ರಣದ ಮೇಲೆ ಪರಿಣಾಮ ಬೀರುತ್ತದೆ. ನೀರು ಕುಡಿಯಲು ಅಥವಾ ಉಸಿರಾಡಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದಾಗ ಗಂಟಲಿನ ಸ್ನಾಯುಗಳು ಸೆಳೆಯುವುದರಿಂದ ಮಾನಸಿಕ ಭಯ ಉಂಟಾಗುತ್ತದೆ, ಇದು ನೀರು ಅಥವಾ ಗಾಳಿಯಿಂದಲೂ ರೋಗಿಗಳನ್ನು ಆತಂಕಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ.

ಲಕ್ಷಣಗಳು ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡ ಬಳಿಕ ರೇಬೀಸ್‌ಗೆ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಸಾಧ್ಯವೇ?

ಇಲ್ಲ. ಡಾ. ಸತೀಶ್ ಪ್ರಕಾರ, ಲಕ್ಷಣಗಳು ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡ ಬಳಿಕ ರೇಬೀಸ್ ಶೇಕಡಾ 100ರಷ್ಟು ಮಾರಣಾಂತಿಕವಾಗಿದ್ದು, ಯಾವುದೇ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಇಲ್ಲ. ಕೇವಲ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಬಹುದು. ವಿಶ್ವ ಆರೋಗ್ಯ ಸಂಸ್ಥೆಯ ವರದಿಯಂತೆ, ವಿಶ್ವದಾದ್ಯಂತ ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ 55,000 ರೇಬೀಸ್ ಸಾವುಗಳು ಸಂಭವಿಸುತ್ತವೆ, ಇದರಲ್ಲಿ ಭಾರತದಲ್ಲಿ 18,000–20,000 ಸಾವುಗಳು, ಅದರಲ್ಲಿ 60% 15 ವರ್ಷದೊಳಗಿನ ಮಕ್ಕಳದ್ದಾಗಿರುತ್ತದೆ.

ನಾಯಿ ಕಡಿತದ ಬಳಿಕ ಏನು ಮಾಡಬೇಕು?

ರೇಬೀಸ್‌ಗೆ ಚಿಕಿತ್ಸೆ ಇಲ್ಲದ ಕಾರಣ, ತಡೆಗಟ್ಟುವಿಕೆಯೇ ಏಕೈಕ ಮಾರ್ಗವಾಗಿದೆ. WHO ರೇಬೀಸ್ ಸಂಪರ್ಕವನ್ನು ಮೂರು ವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ವರ್ಗೀಕರಿಸಿದೆ:

1. ಸ್ಪರ್ಶ ಅಥವಾ ನೆಕ್ಕುವಿಕೆ: ಒಂದು ವೇಳೆ ನಾಯಿ ನಿಮ್ಮನ್ನು ನೆಕ್ಕಿದರೆ ಅಥವಾ ಸ್ಪರ್ಶಿಸಿದರೆ ಮತ್ತು ಚರ್ಮದ ಮೇಲೆ ಯಾವುದೇ ಗಾಯವಿಲ್ಲದಿದ್ದರೆ, ಯಾವುದೇ ಚಿಕಿತ್ಸೆಯ ಅಗತ್ಯವಿಲ್ಲ.
2. ಸಣ್ಣ ಗೀರು: ರಕ್ತಸ್ರಾವವಿಲ್ಲದ ಗೀರು ಉಂಟಾದರೂ, ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆಯ ಸಂಪೂರ್ಣ ಕೋರ್ಸ್ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕು.
3. ರಕ್ತಸ್ರಾವದ ಕಡಿತ: ರಕ್ತಸ್ರಾವದ ಗಾಯವಿದ್ದರೆ, ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆಯ ಜೊತೆಗೆ ರೇಬೀಸ್ ಇಮ್ಯುನೊಗ್ಲಾಬ್ಯುಲಿನ್ (RIG) ಚುಚ್ಚುಮದ್ದನ್ನು ಗಾಯದ ಸುತ್ತ ಅಥವಾ ಒಳಗೆ ಚುಚ್ಚಬೇಕು.

ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆಯನ್ನು ಕಡಿತಕ್ಕೆ ಮೊದಲೇ ಏಕೆ ನೀಡಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ?

ಡಾ. ಸತೀಶ್ ಪ್ರಕಾರ, ರೇಬೀಸ್ ಸೋಂಕು ಅಪರೂಪವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಮತ್ತು ಇದರ ರೋಗಾವಧಿ (ಇನ್ಕ್ಯುಬೇಶನ್ ಪಿರಿಯಡ್) ದಿನಗಳಿಂದ ತಿಂಗಳುಗಳವರೆಗೆ ಇರುವುದರಿಂದ, ಕಡಿತದ ಬಳಿಕ ತಕ್ಷಣ ಲಸಿಕೆಯನ್ನು ಆರಂಭಿಸಿದರೆ ವೈರಸ್ ಮೆದುಳಿಗೆ ತಲುಪುವುದನ್ನು ತಡೆಯಬಹುದು. ಇದನ್ನು ಪೋಸ್ಟ್-ಎಕ್ಸ್‌ಪೋಶರ್ ಪ್ರೊಫಿಲಾಕ್ಸಿಸ್ (PEP) ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.

ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆಯನ್ನು ಯಾವಾಗ ಮತ್ತು ಹೇಗೆ ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ?

ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆಯನ್ನು ಎರಡು ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ:

1. ಇಂಟ್ರಾಮಸ್ಕುಲರ್ (IM): ಭುಜದ ಸ್ನಾಯುವಿಗೆ 5 ಡೋಸ್‌ಗಳು – ಕಡಿತದ 24 ಗಂಟೆಗಳ ಒಳಗೆ ಮೊದಲ ಡೋಸ್, ನಂತರ 3, 7, 14 ಮತ್ತು 28ನೇ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ. ಸಂಪೂರ್ಣ ಕೋರ್ಸ್ ಅಗತ್ಯ.
2. ಇಂಟ್ರಾಡರ್ಮಲ್ (ID): ಚರ್ಮದ ಒಳಪದರಕ್ಕೆ 4 ಡೋಸ್‌ಗಳು – 0, 3, 7 ಮತ್ತು 28ನೇ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ.

ಡಾ. ಸತೀಶ್ ಪ್ರಕಾರ, IM ವಿಧಾನವು ಹೆಚ್ಚು ಪರಿಣಾಮಕಾರಿಯಾಗಿದೆ. ವಿಭಾಗ 3ರ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ RIG ಚುಚ್ಚುಮದ್ದನ್ನು ಗಾಯದ ಒಳಗೆ ಮತ್ತು ಸುತ್ತಲೂ ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಸಾಕು ನಾಯಿಯ ಕಡಿತದಲ್ಲಿಯೂ ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕೇ?

ಹೌದು. ಸಣ್ಣ ಗೀರು ಅಥವಾ ಕಾಲಿನಿಂದ ಸ್ಪರ್ಶವಾದರೂ ಲಾಲಾರಸದ ಮೂಲಕ ವೈರಸ್ ಹರಡಬಹುದು. ರೇಬೀಸ್ ವೈರಸ್ ಸೂಕ್ಷ್ಮವಾಗಿದ್ದು, ರಕ್ತಸ್ರಾವವಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಇರಬಹುದು. ಲಸಿಕೆ ಸುರಕ್ಷಿತವಾಗಿದ್ದು, ಯಾವುದೇ ಅಪಾಯವಿದ್ದರೆ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕು; ಗೃಹ ಚಿಕಿತ್ಸೆಗಳನ್ನು ಅವಲಂಬಿಸಬಾರದು.

ಲಸಿಕೆ ಪಡೆದ ಸಾಕು ನಾಯಿ ಕಡಿದರೆ ಏನು ಮಾಡಬೇಕು?

ನಾಯಿ ಕಡಿದ 10 ದಿನಗಳವರೆಗೆ ಆರೋಗ್ಯವಾಗಿದ್ದರೆ, ಅದಕ್ಕೆ ರೇಬೀಸ್ ಇಲ್ಲ ಎಂದು ಭಾವಿಸಬಹುದು. ಆದರೆ, ಗಮನಿಸುವಿಕೆ ಸದಾ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲದ ಕಾರಣ, ನಾಯಿಯ ಲಸಿಕೆ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ, ರೇಬೀಸ್ ಲಸಿಕೆಯ ಸಂಪೂರ್ಣ ಕೋರ್ಸ್ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುವುದು ಅಗತ್ಯ.